63. Spotkanie Forum Kraków pt. „Specyfika animacji kulturalnej na terenach wiejskich”

W dniach 27-28 października 2025 r. w Kłomnicach, w Gminnym Ośrodku Kultury odbyło się 63. Spotkanie Forum Kraków pt. „Specyfika animacji kulturalnej na terenach wiejskich”. Animacja kulturalna na wsi to nie tylko działania artystyczne czy edukacyjne – to przede wszystkim budowanie wspólnoty, wzmacnianie lokalnej tożsamości i codzienne towarzyszenie mieszkańcom w procesach społecznych i kulturowych. Wiejscy animatorzy kultury często pracują w warunkach dalekich od miejskich standardów instytucjonalnych – z ograniczonymi zasobami, ale za to z ogromnym kapitałem relacyjnym, zaangażowaniem i znajomością lokalnych realiów. Z tej perspektywy rozmawialiśmy wspólnie w gronie Forum Kraków oraz animatorek i animatorów z terenów wiejskich w województwie śląskim i łódzkim.

Spotkanie otworzyli: Wójt Gminy Kłomnice Piotr Juszczyk, Dyrektorka Gminnego Ośrodka Kultury w Kłomnicach Katarzyna Sosnowska, Prezeska Forum Kraków Anna Michalak-Pawłowska, Dyrektorka Regionalnego Ośrodka Kultury w Częstochowie Małgorzata Majer-Sętowska.

Inspiracją do dyskusji była prezentacja Tomasza Ignalskiego pt. Animacja kulturalna na terenach wiejskich – dylematy i wyzwania.

Animacja kultury została zdefiniowana jako świadome, intencjonalne, oparte na wartościach działanie ukierunkowane na rozwijanie u jednostek i grup zdolności do twórczego uczestnictwa w kulturze oraz kształtowania postaw sprzyjających współtworzeniu życia społecznego. Animacja to „oliwa w systemie społecznym”. Animatorzy stanowią istotną grupę zawodową, równorzędną twórcom i artystom, wspólnie budując przestrzeń uczestnictwa w kulturze i sceny kulturowe. Animatorzy kultury na wsi spotykają się z szeregiem wyzwań specyficznych dla mniejszych społeczności. Przede wszystkim, animator na wsi nie może się zamknąć na żadną grupę, ponieważ „wszyscy wszystkich znają”. Ponadto, wieś została zalana projektami; animator, częściej niż w miastach, staje się przewodnikiem dla innych przez formularze i sprawozdania. Problem stanowi również odpływ ludzi młodych. Częstym zjawiskiem na wsi jest autowykluczenie, gdyż mieszkańcy wsi nierzadko nie zdają sobie sprawy, że sami tworzą kulturę, choć to właśnie z lokalnych historii, pieśni, fotografii, przepisów i opowieści rodzi się jej sens. Niestety, część społeczności oczekuje, że dom kultury „zaimportuje kulturę z miasta”, co utrudnia wartościowy miks tradycji i nowoczesności, łączenie lokalnej z globalną perspektywą.

Wyzwania organizacyjne obejmują brak podziału pracy i specjalizacji, co oznacza, że pracownicy lokalnego, wiejskiego domu kultury są wielozadaniowi. Projekty piszą najczęściej dyrektorzy razem z osobami z zespołu (zazwyczaj zespół pracowników jest bardzo mały), ponieważ brakuje osobnych stanowisk do pozyskiwania grantów. Małe środowisko to również osamotnienie zawodowe osób zajmujących organizowaniem kultury czy też animacją. To brak wykwalifikowanych instruktorów, którzy często muszą dojeżdżać z dużych ośrodków, co generuje koszty. Praca jest zdominowana przez kalendarzowo-okolicznościowy model, koncentrujący się na świętach i rocznicach. To nagromadzenie pracy w czasie wakacji, podczas gdy niektóre instytucje miejskie mają w tym czasie przestój. Problemem na wsi jest wykluczenie komunikacyjne. Duże różnice dzielą obszary wiejskie okalające duże miasta/ metropolie od gmin oddalonych od miast, położonych peryferyjnie. Na dodatek, często w opinii lokalnych samorządowców, kultura równa się rozrywce, a animatorzy są osamotnieni w próbach przekonania, że jest inaczej.

Mimo trudności, wieś ma ogromny potencjał i może być traktowana jako swoiste laboratorium animacji kulturowej. Mniejsza skala społeczności oznacza bliższe relacje, mniejszą anonimowość i łatwiejszą obserwację dynamiki grupy, co pozwala na szybsze testowanie narzędzi i modeli uczestnictwa. Mniej rozbudowana infrastruktura wymusza improwizację, adaptację i używanie dostępnych zasobów, co prowokuje kreatywność. Zmiany demograficzne (mobilność, nowe technologie, migracje, starzenie się społeczności) tworzą warunki hybrydowe: łączące stare i nowe obyczaje, tradycję i innowację. Ponadto, mieszkańcy mają silniejszy kontakt z autentycznością miejsca – historią, krajobrazem i kapitałem społecznym, co sprzyja działaniom kulturowo zakorzenionym.

Wieś może być również postrzegana jako teren progresywnych, innowacyjnych działań animacyjnych, skąd miasta mogą się uczyć kreatywności i metod prowadzenia działań animacyjnych. Chodzi o wspólnotowość i tempo działania, większą elastyczność i responsywność, a także „skalowanie w dół” – czyli tworzenie mniejszych, bardziej elastycznych struktur animacyjnych. Wieś posiada „kapitał tradycji”, który można reinterpretować i użyć jako “surowca” kreatywnego. Na wsi ten proces jest endogeniczny, czyli wychodzi z wnętrza społeczności. Elastyczne struktury i adaptacja przestrzeni (stodoła, remiza, świetlica jako miejsca tworzenia kultury) mają wartość uniwersalną, czyniąc wieś wzorem w adaptacyjności. Może ona również stać się modelem dla kontekstu zrównoważonego rozwoju połączonego z kulturą, pokazując, jak animacja działa w pełnym systemie (społecznym, ekologicznym i ekonomicznym). Ostatecznie, wieś jest laboratorium przyszłości animacji kultury, przestrzenią, z której można uczyć się sensu, wspólnoty i odwagi tworzenia od nowa.

Po prezentacji zostały pokazane dwie lokalne praktyki animacyjne. Pierwsza Katarzyny Sosnowskiej z Gminnego Ośrodka Kultury w Kłomnicach pt. „Aktywni kreatywni wczoraj i dziś” – oraz druga pt. „Animacja a działalność ośrodka kultury” zaprezentowana przez Jolantę Brzozowską-Ciuranę z Gminnego Ośrodka Kultury w Rędzinach. Potem rozpoczął się panel dyskusyjny połączony ze wspólną dyskusją wszystkich uczestników konferencji. Do panelu zostali zaproszeni: Joanna Orlik, zastępczyni dyrektora Narodowego Centrum Kultury; Anna Michalak-Pawłowska, prezeska Forum Kraków; Maciej Zygmunt, kierownik Obserwatorium Kultury Instytutu Korfantego w Katowicach oraz Małgorzata Majer-Sętowska, dyrektorka Regionalnego Ośrodka Kultury w Częstochowie. Panel i dyskusję poprowadził Jacek Gralczyk.

Animacja kultury na terenach wiejskich to działalność wyjątkowej specyfice, bogata w wyzwania, ale również niosąca ogromny potencjał rozwojowy, choć są to głównie działania związane z tradycją i dziedzictwem lokalnym – w kontekście zakorzenienia lokalnego, zmiany kulturowej i przepływu idei. Specyfika animacji na terenach wiejskich wymaga wyjątkowej delikatności i uwagi. Jest ona zrytualizowana, czuła na każdy gest, słowo i podziękowanie, szczególnie wobec interesariuszy, którzy łatwo się „obrażają”, jeśli nie zastosuje się odpowiednich zasad decorum. Jednym z głównych wyzwań jest świat przemocy symbolicznej, często odzwierciedlony w systemie tzw.”wójta i plebana”, gdzie domy i ośrodki kultury bywają traktowane instrumentalnie, służąc jako PR dla władz. W tym kontekście, trzymanie się pewnej misji staje się trudne wobec stałych nacisków decydentów, którzy nie respektują zasad autonomii kultury. W trakcie rozmowy zostały również nazwane różnorodne bariery i problemy:

Bariery komunikacyjne i konieczność niwelowania barier w dostępie do kultury (lokalny dom kultury jako “namiastka”, miks wszystkich innych typów instytucji kultury (kino, teatr, filharmonia). W takiej sytuacji bardzo trudno powołać społeczne domy kultury skierowane bardziej na działania oddolne, animacyjne, wywodzące działania z lokalnych tradycji i fenomenów.
Instrumentalizacja tradycji i problem z przyjmowaniem środków publicznych przez organizacje, które kultywują dziedzictwo według wybranych, historycznych modeli.
Wyludnianie się wsi oraz jednoczesne zamieszkiwanie na terenach wiejskich „mieszczuchów”, co zwiększa mozaikę społeczną, ale również stwarza nowe napięcia.
Wbrew stereotypom, wsi nie można szufladkować, nie ma jednego wzoru “wsi”, bo jest tam różnorodnie, jak wszędzie.

W trakcie rozmowy zostały również nazwane kierunki zmian, wyzwania związane metodami animacji na terenach wiejskich:

Lepsze jest tworzenie ram dla aktywności społeczności, zamiast „wypełniania ram” własną działalnością. Należy traktować każdego członka społeczności jako podmiot z prawem do ekspresji swojej aktywności. Czasem to bardzo dużo pracy żeby takie aktywności odkryć, nazwać, nadać im znaczenie. To praca badawcza nad lokalną kulturą, zasobami i potencjałami na danym terenie.
Model wsparcia animacji na terenach wiejskich powinien funkcjonować jako sieć rozproszona lokalnych liderów i animatorów, którą “centrala” (sieć ogólnopolskich i regionalnych instytucji wsparcia) wspiera poprzez wzmacnianie kompetencji, zamiast „dowozu sformatowanych gotowców”. Chodzi o właściwy model dialogowania o rozwoju „na wsi”, skierowany na oddolne tworzenie struktur i działań. Jest bardzo dużo lokalnych formatów sieciowania i współpracy, które należy rozpoznać i włączyć do systemu. Ten system jest czuły na “kolonialne” formy nacisku. Wstyd “wsi” to istotny element porządkujący relacje z miastem.
Ze strony “centrali” potrzebne są ruchy porządkujące, mające dostarczyć wiedzę, czy można inaczej i lepiej programować działania z perspektywy centrum, żeby docierać z ofertą na tereny wiejskie (obecnie brakuje dobrych formatów w tym względzie z racji ukazanej wyżej specyfiki animacji na wsi).
Istotne jest rozróżnienie pomiędzy tzw.kulturą wiejską (kulturą tradycyjną, kulturą ludową) a kultura na wsi, kulturą lokalną, kulturą na prowincji. Dodatkowo kultura wsi i kultura miasta bazują na innych źródłach, ideach, sposobach funkcjonowania.
Istotna jest transinstytucjonalność wiejskiej organizacji animacji kultury, tutaj granice formalne są bardzo często przekraczane w ramach nieformalnych struktur lokalnej współpracy.

Po wspólnej części odbyły się trzy równoległe warsztaty kompetencyjne. Pierwszy to Sieciowanie, który poprowadziły trenerki Natalia Nowacka i Magdalena Kuźba; drugi to Rzecznictwo, które poprowadził Marek Sztark oraz trzeci, Rozwój kompetencji animatorów, które poprowadził Piotr Knaś.

Serdeczne podziękowania dla Jacka Gralczyka, Katarzyny Sosnowskiej i Krzysztofa Polewskiego za przygotowanie programu a zespołowi GOK w Kłomnicach za realizację działań i miłe przyjęcie wszystkich gości. Noclegi i wyżywienie zapewnił hotel Nova Stodola, który serdecznie polecamy!