48. Forum Kraków. Doświadczenia miast i regionów w obszarze kultury w związku napływem gości z Ukrainy
Zapraszamy do przeczytania relacji z ostatniego spotkania Forum Kraków, które odbyło się online 17 maja 2022 roku. Na spotkaniu rozmawialiśmy, w gronie Forum Kraków, o działaniach i wyzwaniach w związku napływem gości/ nowych mieszkańców z Ukrainy. Naszym celem było zastanowienie się nad percepcją skutków wojny w Ukrainie i reakcją w obszarze animacji i edukacji kulturowej na tę sytuację. Rozmawialiśmy w naszym gronie ale w przyszłości chcemy zbliżyć się w naszej refleksji do animatorów i edukatorek z Ukrainy, aby rozmawiać o tym wspólnie, a nie obok siebie. To jednak wymaga przygotowania i nowej świadomości międzykulturowej aby nie stwarzać pozorów dialogu. Wśród naszych partnerów działań i znajomych jest coraz więcej osób z Ukrainy, które zajmują się animacją, edukacją, działaniami społecznymi i twórczymi. Są oni tak samo różnorodni jak my, jesteśmy jako Forum Kraków po doświadczeniu inicjatywy „Razem dla Pokoju” w Świdnicy i z tej perspektywy zdajemy relację z naszego „polskiego” spotkania o sprawach ukraińskich w kontekście działań animacyjnych i edukacyjnych w obszarze kultury.
Naszą rozmowę oparliśmy na doświadczeniach i wiedzy naszych kolegów i koleżanek z Lublina (Centrum Kultury w Lublinie), z Gdańska (Instytut Kultury Miejskiej), z Wrocławia (Wrocławski Instytut Kultury), z Poznania (Centrum Kultury Zamek), ze Śląska (Instytut Korfantego), z Małopolski (Małopolski Instytut Kultury) i z Mazowsza (Mazowiecki Instytut Kultury). To wiedza wyniesiona z badań oraz z bezpośrednich działań tychże instytucji, realizowanych we współpracy z polskimi i ukraińskimi organizacjami oraz samorządami.
Wnioski
Nie ma jednego wzorca „odpowiedzi” na obecną sytuacją z perspektywy instytucji publicznych i organizacji społecznych zajmujących się animacją i edukacją w obszarze kultury. Jej kształt, zakres, cele są dopasowane do sytuacji lokalnej, poziomu gotowości do reorientacji programowej, dotychczasowych metod działania i posiadanych kompetencji (Centrum Kultury w Lublinie stało się hubem i największym w Lublinie centrum pomocy Ukraińcom a, wspólnie z Homo Faber, kluczową lubelską organizacją wsparcia Ukraińców dzięki zaangażowaniu kolejnych partnerskich instytucji i wolontariuszy; a np. Małopolski Instytut Kultury pozostał instytucją ekspercką, nie prowadził bezpośrednich działań pomocowych).
Wszystkie działania odnoszące się do wojny w Ukrainie i napływu gości z Ukrainy polegały na samoorganizacji, były od początku wolontarystyczne, wynikały z inicjatywy zespołów, animatorek i menadżerów, często poza przyjętym planem działań merytorycznych, z budżetem organizowanym ad hoc. Dopiero w kolejnych tygodniach były porządkowane w ramach tzw. sztabów kryzysowych, które łączyły publiczne i pozarządowe działania w miarę spójny program. Była pierwsza fala pomocowa, potem druga integracyjna, a następnie trzecia związana z bardziej stabilnym systemem zadań i działań łączonych (wielozadaniowość, próba ogarnięcia wszystkich tematów na zasadzie struktur, stabilizacji i samoorganizacji). Wciąż jednak bez systemowego wparcia i zbudowania właściwych mechanizmów finansowania. W tym zakresie siłę wykazały horyzontalne sieci współpracy, ważna okazała się zdolność do oddolnej organizacji i kreatywność/ otwartość środowiska zarządzania w instytucjach kultury. To również (nie wszędzie zrealizowana) zdolność do transformacji wytworzonej „energii” w system obejmujący wiele kwestii wymagających współdziałania. To również podział na różne rozwiązania przyjęte w obszarze kultury znajdujące się pomiędzy programem kulturalnym obejmującym nowych ukraińskich odbiorców, transformacją programu w stronę komunikacji międzykulturowej (kultura dźwignią współpracy) aż do działalności skierowanej na wspieranie nowych mieszkańców, ich „wkluczanie” w życie miasta, „asystenturę” dla gości z Ukrainy. Ten podział jest oczywiście związany z różnorodnością możliwości odpowiedzi na kryzys i z tym, że w poszczególnych miastach/ regionach inaczej rozkładają się odpowiedzialności i potencjały.
Wyzwaniem jest wpięcie naszych, kulturowych działań powstałych ad hoc w system zadań i polityk publicznych (edukacyjnych, społecznych, kulturowych), nie można tego systemu zbudować tylko w oparciu o większą mobilizację, pracę po godzinach, budżet „wyszarpany” z innych zadań. Lokalne instytucje kultury wciąż od państwa nie otrzymały systemowego wsparcia w swoich działaniach. Z kolei samorządy lokalne jako organizatorzy działają często w trybie narzucania zadań związanych ze społecznością ukraińską bez przekazania zasobów do tego celu. Organizator zazwyczaj mówi: „ma się coś dziać”; „zróbcie coś”. Na początku wszyscy byli w trybie pomocy – realizowanej poza budżetem i poza czasem pracy pracowniczej. Pracownicy lokalnych instytucji kultury obecnie pracują zawodowo w obszarze kultury, a działania pomocowe zostały im jako dodatkowa praca wolontariacka. Teraz to już po prostu powinno zostać zmienione. Inaczej będzie postępować wypalenie zawodowe i tak nisko opłacanych specjalistów w obszarze kultury, nastąpi dalszy spadek motywacji do działania. Będzie postępować nieadekwatna adaptacja do tego kryzysu w obszarze kultury, którą można określić następująco: jak będzie potrzeba, to się coś zorganizuje. Niestety nikt systemowo lokalnych instytucji kultury do tego wyzwania nie przygotowuje.
Wyzwaniem jest narracja o tym że Ukraińcy „mają lepiej” w związku z tym, że powstała profilowana oferta dla Ukraińców, która jest w dużym stopniu darmowa, często kosztem „polskiego” programu działań. Jak traktować Ukraińską społeczność – jako czasowych gości, jako nowych współmieszkańców, jako straumatyzowaną grupę na uchodźctwie? Jak zbudować język wokół zróżnicowania potrzeb i dynamiki sytuacji, która potrwa nie wiadomo ile?
Wyzwaniem jest przygotowanie kadr kultury do prowadzenia działań w społeczności międzykulturowej, dwujęzykowej. Potrzebny jest rozwój działań z zakresu kompetencji antydyskryminacyjnych, edukacji antydyskryminacyjnej, rozumienia kwestii integracji polsko- ukraińskiej, porozumienia bez przemocy, komunikacji międzykulturowej. Widoczna staje się ogromna nierównowaga w reakcjach poszczególnych instytucji kultury, wiele zespołów i menadżerów nie wie, jak postępować dalej.
Zespoły instytucji kultury (w tym szczególnie grupy współpracowników działające poza systemem etatowym) są bardzo „pokiereszowane” pandemią, są wciąż w kryzysie, czasem nieuświadomionym, a obecnie „pędzą” już z nową pomocą. Otwarte pozostaje pytanie, w jakiej kondycji jesteśmy my jako animatorzy i animatorki w związku z odnajdywaniem się w coraz to nowych trudnych sytuacjach pomiędzy empatią i chęcią zareagowania, poczuciem odpowiedzialności, a brakiem narzędzi, brakiem zasobów językowych, brakiem pieniędzy na systemową organizację działań, zatrudnienie dodatkowych osób.
Ważny jest też (sygnalizowany na początku tego tekstu) problem współobecności strony ukraińskiej w programowaniu działań naszych instytucji kultury. Potrzebny jest większy zakres partycypacji i myślenie o nowym standardzie, żeby zadbać minimalnie o jedną ukraińską osobę kontrolną wspomagającą instytucję w projektowaniu i wdrażaniu działań.
Rekomendacje i rozwiązania
Ważną częścią naszej rozmowy było ustalenie listy kluczowych rekomendacji pomocnych w tworzeniu nowego ukraińskiego programu w obszarze kultury – z perspektywy instytucji animacji kultury. Przede wszystkim należy stwierdzić, że ten program już „dzieje się” w trzech zakresach. Pierwszy zakres można nazwać stabilizacją – kultura to obszar dialogu i komunikacji o ważnych społecznie, politycznie, kulturowo sprawach. Poprzez działania kulturowe tworzy się przestrzeń rozmowy o wyzwaniach, problemach, wspólnych działaniach, potrzebach, relacjach. Drugi zakres to program merytoryczny w obszarze kultury związany (jakoś) z tematem Ukrainy, skierowany do ukraińskich gości, zbudowany wokół polsko-ukraińskich tematów. Trzeci zakres to różnego typu działania związane ze wsparciem i pomocą dla gości i nowych mieszkańców z Ukrainy, którzy po za wszystkim są wojennymi uchodźcami i wiele osób w tej grupie potrzebuje wsparcia w organizacji życia w nowym miejscu (sprawy administracyjne, opieka nad dziećmi, szkoła, mieszkanie, środki nażycie). Z tej pespektywy można wskazać następujące rekomendacje:
1. Potrzebne jest nowe oznakowanie i informacja w języku ukraińskim aby w miarę możliwości jak najwięcej komunikacji w sieci, w budynkach, w przestrzeni publicznej w związku z realizacją programu kulturalnego miało charakter dwujęzyczny. Można również rozwijać działania i informacje w prostym/ uproszczonym języku polskim, aby wspierać naukę języka polskiego.
2. Należy na bieżąco dużo rozmawiać i uzgadniać w zespołach, co i jak można zrobić w obecnej sytuacji, ponieważ z jednej strony to czas wojny, ofiar, z drugiej strony potrzebna jest radość, reset, dobre i przyjazne okoliczności dające osobom z Ukrainy oddech od masy nieszczęść. To przede wszystkim tworzenie atmosfery i przestrzeni sprzyjającej mobilizacji wobec tych trudności, wspierającej polsko-ukraińską integrację, dającej nadzieję i radość dzieciom i innym osobom z Ukrainy na uchodźctwie. Potrzebna jest ciągła ewaluacja i ewolucja programu w związku ze zmieniającymi się potrzebami i dużą dynamiką zdarzeń. Obecnie większość działań opiera się na intuicji, a nie na analizie i diagnozie. Należy nawiązać kontakt z osobami/ organizacjami, które będą w naszej instytucji interesariuszem strony ukraińskiej.
3. Ważne zadanie to „wkluczanie” społeczności ukraińskiej w życie naszych miast i regionów, ważne jest pomaganie im w jak najszerszej normalizacji ich życia lub pomaganie w przyjazdach i powrotach. Należy pamiętać, że to sytuacja dynamiczna, część osób chce przynajmniej czasowo tu osiąść, a inna cześć żyje „na walizkach”. Jeszcze inna część osób wymaga wsparcia w związku ze swoimi przeżyciami wojennymi lub brakiem narzędzi komunikacyjnych. Kultura jest miejscem inkluzji społecznej, daje relacje i wsparcie innych tak potrzebne z tworzeniu swojego własnego środowiska życia.
4. Bardzo źle (uśredniając dla całej Polski) wygląda sytuacja związana z przyjmowaniem uczniów z Ukrainy do polskich szkół, dlatego bardzo istotne jest zajmowanie się wspieraniem systemu edukacji i nauczycieli, poprzez organizację zajęć świetlicowych, tworzenie miejsc przygotowujących do nauki, wspieranie nauczycieli w budowaniu kompetencji międzykulturowych, pomoc ukraińskim nauczycielkom w podejmowaniu pracy w polskich szkołach.
5. Instytucje kultury są ważnym elementem składowym dla funkcjonowania tzw. sztabów kryzysowych, które w poszczególnych miastach i gminach zajmują się koordynacją i organizacją pomocy gościom i nowym mieszkańcom z Ukrainy. Instytucje kultury mogą pośredniczyć w organizacji wolontariatu, w odnajdywaniu osób będących poza systemem należnej pomocy, w samoorganizacji osób z Ukrainy, w tworzeniu lokalnych programów stypendialnych i pomocowych ufundowanych ze środków samorządu czy też prywatnego mecenatu.
6. Instytucje kultury mogą tworzyć programy rezydencjonalne i zadania zbudowane na współpracy z ukraińskimi artystami, animatorkami, edukatorami.
7. Instytucje kultury w swoich flagowych wieloletnich programach i projektach mogą dodawać sensowne i przemyślane komponenty ukraińskie, które stale i sukcesywnie będą rozwijały polsko-ukraińską współpracę w obszarze kultury.
8. Instytucje kultury i środowiska związane z animacją i edukacją kulturową powinny wspólnie zająć się tematem rzecznictwa, ponieważ wciąż brakuje nam możliwości do pokazywania naszej roli, potrzeb i odpowiedzialności w organizowaniu działań dotyczących obecności gości/ nowych mieszkańców z Ukrainy.