Zadania instytucji kultury z perspektywy organizatora – samorządu

Relacja z XI spotkania Forum Kraków poświęconego zadaniom instytucji kultury (domów i ośrodków kultury) z perspektywy organizatora – samorządu

Samorządowe instytucje kultury są niezależnymi podmiotami publicznymi (w prowadzeniu własnej działalności i zaciąganiu zobowiązań finansowych) oraz jednocześnie samorządowymi jednostkami organizacyjnymi (nabywają i tracą podmiotowość na podstawie decyzji władz samorządu – uchwały rady lub sejmiku). Instytucje kultury są zatem z samorządem połączone silnymi więzami:

mianowanie dyrektora instytucji kultury leży w gestii władz samorządowych;
określenie i wprowadzanie zmian do statutu instytucji kultury leży w gestii władz samorządowych;
określanie wysokości dotacji podmiotowych i celowych (w tym inwestycyjnych) leży w gestii władz samorządowych.

Z perspektywy samorządu instytucje kultury, powołane przez nie do funkcjonowania, są platformami do realizacji lokalnych polityk kultury – wyznaczanych przez samorząd. W czym ma się zatem przejawiać ich niezależność? W wymiarze strategicznym – w myśl ustawy o prowadzeniu działalności kulturalnej – „jednostki samorządu terytorialnego organizują działalność kulturalną, tworząc samorządowe instytucje kultury, dla których prowadzenie takiej działalności jest podstawowym celem statutowym”. W wymiarze organizacyjnym – w myśl tej samej ustawy – „organizator zapewnia instytucji kultury środki niezbędne do rozpoczęcia i prowadzenia działalności kulturalnej oraz do utrzymania obiektu, w którym ta działalność jest prowadzona”. Mówiąc inaczej: samorząd jest odpowiedzialny za realizację programu usług publicznych w obszarze kultury (taki obowiązek nakłada ustawa o samorządzie) poprzez finansowanie działalności kulturalnej „niezależnych” instytucji kultury (taki obowiązek nakłada ustawa o prowadzeniu działalności kulturalnej). Rodzi się zatem pytanie, jak samorząd (organizator) może wyznaczać zadania instytucji kultury:

określając cele do osiągnięcia (dyrektor dobiera narzędzia do ich efektywnego i skutecznego osiągnięcia)?
opisując program zadań do realizacji (dyrektor jest koordynatorem tego planu i nie wpływa na jego kształt)?
wskazując pożądany kierunek działań i rozwoju instytucji (dyrektor jest menadżerem tego kierunku)?

Modelowych rozwiązań tego dylematu można wskazać kilka: od pełnej zależności i dyspozycyjności instytucji (która staje się „oddziałem” urzędu), poprzez model aktywny – kontraktowy (organizator ustala co i za ile „kupuje” oraz rozlicza z efektywności i skuteczności)oraz model aktywny -negocjacyjny (organizator i dyrektor są elastycznymi partnerami w realizacji działań) do modelu niezależnego (organizator przekazuje środki finansowe i kontroluje jedynie poprawność ich księgowania pozostawiając dowolność dyrektorowi). Model aktywny może być gorszy od modelu zależnościowego jeśli organizator wskazuje do realizacji działania miałkie i nierozwojowe. Model niezależny może być lepszy od aktywnego, jeśli za dyrektora ma się sprawnego i profesjonalnego menadżera znającego sektor kultury „lepiej od samorządu”. Choć wydaje się, że model aktywny będzie najlepszy dla rozwoju nowoczesnych polityk kultury oraz funkcjonowania demokracji lokalnej.

Zaproszeni goście, a byli nimi Zbigniew Wdowiak, zastępca prezydenta Kutna oraz Teresa Jankowska, burmistrz Brzeszcz, wskazali, że w rzeczywistości dominuje model niezależny z elementami modelu zależnościowego i aktywnego – sobie za cel stawiają zmianę tego stanu – nie tylko w wymiarze współpracy urząd gminy – instytucje kultury, ale również zaangażowania mieszkańców, działalności rady gminy i partnerstwa z organizacjami społecznymi. Uczestnicy Forum Kraków zapraszając do udziału w spotkaniu gości z Kutna i Brzeszcz, chcieli poznać, jakie zadania wskażą domom/ ośrodkom kultury przedstawiciele władz samorządowych starających się wprowadzać do gmin model aktywny – mogący wytworzyć przestrzeń do zmiany oraz zdynamizować aktywność obywatelską. Wtedy zadane zadania nie będą narzucaniem woli, ale wyrazem decyzji wynikających z lokalnej debaty. Bo należy stwierdzić, że samorządy świadomie budujące polityki rozwoju kultury są wciąż w mniejszości.

Prezydent Zbigniew Wdowiak w swojej prezentacji przedstawił analizę sektora kultury w mieście w kontekście wyzwań związanych ze zmianą modelu zarządzania kulturą przez samorząd. Wskazał trzy istotne problemy:

brak spójnej i jasno określonej polityki kulturalnej samorządu;
brak systemu oceny jakości funkcjonowania instytucji kultury;
brak systemu oceny rezultatów działalności instytucji kultury, opartego o wystandaryzowane wskaźniki

Analizując zadania domu/ ośrodka kultury z perspektywy organizatora zaproponował 3 obszary działań, ważne w kontekście rozwoju społeczno-gospodarczego miasta:

skuteczna, szeroka informacja o działaniach i wydarzeniach kulturalnych, promocja działalności, marketing kultury, w tym współtworzenie marki miasta – wzrost atrakcyjności miasta i jego promocja;
pełnienie funkcji centrum edukacji obywatelskiej (kształtowania społeczeństwa obywatelskiego) oraz ośrodka budowania i integrowania społeczności lokalnej, budowa kapitału społecznego społeczności, kreowanie lokalnej tożsamości kulturowej;
rozwój kapitału kulturowego lokalnej społeczności – a w efekcie zwiększenie konkurencyjności gospodarczej obszaru.

Cele te można osiągać przy pomocy różnorodnej działalności kulturalnej, ważne aby program instytucji kultury horyzontalnie był nastawiony na interwencję w tych obszarach. Podsumowując: miasto musi przystąpić do działań związanych ze stworzeniem systemu zarządzania politykami kultury i programem usług w obszarze kultury, a dom/ośrodek kultury, budując własny program działań, musi określić (i udowodnić) jego oddziaływanie w szerszym kontekście niż tylko upowszechnianie kultury. Wskazane zadania nie mają zatem charakteru detalicznych pouczeń, na czym ma polegać program merytoryczny instytucji, ale jakie cele mają przyświecać przy jego tworzeniu. Działania o charakterze partycypacji społecznej, prowadzenia badań potrzeb, inwestycje w infrastrukturę kultury sprawdzą się, jeśli samorząd i instytucje kultury określą własną rolę oraz cel, do którego zmierzają – bez decyzyjności oraz wygospodarowania przestrzeni do zmiany działania te będą pozorne. Prezydent nazwał to kompetencją „wsłuchania się, przetworzenia, nadania biegu sprawie”.
[field name=multimedia]

Burmistrz Teresa Jankowska, która dawnej pełniła funkcję dyrektora ośrodka kultury oraz jest mocno związana z Centrum Wspierania Aktywności Lokalnej, skupiła się na prezentacji zadań domu/ ośrodka kultury wynikających z idei CAL:

CAL jako model pracy instytucji kultury uruchamia rozwój zaczynający się od oddziaływania na sferę kultury (zmiana postaw, rozbudzanie twórczości i innowacji, otwarcie na zmianę) by poprzez edukację (rozwój wiedzy i umiejętności niezbędnych do działania) osiągnąć aktywność społeczną stanowiącą podstawę demokracji (zaangażowanie w rozwiązywanie problemów własnych i środowiska, aktywność w życiu publicznym) czyli społeczeństwo obywatelskie.

W tym wypadku dyrektor instytucji kultury ma narzuconą metodologię działań z powodu zainwestowania w pewien model funkcjonowania publicznego sektora kultury. Nie może go zatem skreślić i zacząć od nowa, ale jego zadaniem będzie twórcze wykorzystanie dotychczasowych doświadczeń.

W oparciu o te założenia burmistrz Brzeszcz wyprowadziła bardzo podobne wnioski do tych wskazanych przez prezydenta Kutna. Relację dyrektor instytucji kultury – samorząd lokalny usprawni:

wypracowanie lokalnej polityki kulturalnej;
zapisy w strategii rozwoju gminy (tj. określenie celów działań);
stworzenie platformy współpracy instytucji kultury, organizacji pozarządowych, grup nieformalnych;
badania lokalnego rynku usług kulturalnych.

[field name=multimedia2]

Kluczowe są zatem metodologie prowadzenia samorządowych polityk publicznych. Jak połączyć doświadczenie samorządowe (znajomość prawa, umiejętności menadżerskie, zintegrowane zarządzanie miastem) z aktywnością, kreatywnością i innowacyjnością społeczności lokalnej, która ma pomysły, a czasem również chęć działania?

Goście zostali również poproszeni o wskazanie oczekiwań samorządu wobec Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Narodowego Centrum Kultury oraz regionalnych ośrodków kultury w zakresie tworzenia lokalnych polityk kultury. W tym przypadku również okazali się zgodni proponując następujące oczekiwania:

wypracowanie wizji rozwoju domów kultury i zaproponowanie „palety” modeli ich funkcjonowania;
wyznaczenie standardów zadań dla ośrodków kultury, stworzenie systemu oceny jakości funkcjonowania instytucji kultury;
promowanie korzyści, jakie przynosi inwestowanie w kulturę w szczególności w nowoczesne instytucje kultury nastawione na współpracę z lokalną społecznością;
popularyzacja innowacji w instytucjach kultury (zarządzanie, technologie, partycypacja społeczna, edukacja, kooperacja lokalna);
pomoc w szkoleniach lokalnych kadr kultury ale też szkolenia urzędników samorządowych;
regionalne ośrodki kultury jako ośrodki regionalnej polityki kulturalnej o charakterze eksperckim, badawczo-szkoleniowym.

W dyskusji po wystąpieniach zaproszonych gości, jako najważniejszą kwestię, wskazano dialog i partycypację społeczną. W opinii uczestników Forum Kraków problemem jest brak celowości prowadzenia dialogu – efekty dysputy (rekomendacje i propozycje) nie mogą „nadać biegu sprawie”. Stąd samorządy i instytucje kultury (ale i lokalna społeczność) nie są zainteresowane współpracą kreując niezależny model funkcjonowania sektora kultury – każdy z aktorów stara się działać niezależnie, choć z drugiej strony samorząd zwykle mocno ingeruje w działania kulturalne na poziomie organizacyjnym. Ilustracją tego problemu mogą być zmiany w zarządzaniu kulturą w Bydgoszczy. Tam dialog stał się ważny, bo miasto zdecydowało się na bezprecedensowy krok – zmianę systemu zarządzania, tak aby dialog stał się częścią procesu, a nie ozdobnikiem. Zadania wskazywane instytucjom kultury przez samorządy powinny podlegać dyskusji w gronie wszystkich interesariuszy. Spora grupa samorządów już wie, że instytucje kultury (zaopatrzone w odpowiedni potencjał organizacyjny) mogą być ich partnerami w tworzeniu polityk kultury i prowadzeniu debat publicznych. Dwa takie przykłady zostały pokazane na tym spotkaniu. Aby tę możliwość wykorzystać również same samorządy muszą zastanowić się według jakiego modelu mają współpracować i po co angażować lokalną społeczność w polityki kultury?

Kolejne spotkanie Forum Kraków będzie kontynuacją wątku współpracy instytucji kultury i samorządów lokalnych. Celem spotkania o charakterze warsztatów będzie wypracowanie rekomendacji dla:

tworzenia planu rozwoju instytucji;
zawierania kontraktu menadżerskiego samorządu z dyrektorem instytucji kultury;
zasad powoływania i prowadzenia rad powierniczych dla instytucji kultury.

W spotkaniu udział wzięli:

Agnieszka Czerniak, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego
Alicja Hałoń, Fundacja TAKJAK/ Stowarzyszenie Centrum Wspierania Inicjatyw Lokalnych CAL
Aleksandra Szulc-Choma, dyrektor Dzielnicowego Domu Kultury Bronowice w Lublinie
Alina Witkowska, dyrektor Centrum Kultury i Inicjatyw Obywatelskich w Podkowie Leśnej
Aneta Pepaś, dyrektor Miejskiego Ośrodka Kultury w Dynowie
Anna Dobrowolska, Wojewódzki Ośrodek Animacji Kultury w Białymstoku
Anna Ciecierska, Narodowe Centrum Kultury w Warszawie
Anna Wiszeniewska, dyrektor Ośrodka Kultury im. C. K. Norwida w Krakowie
Barbara Turlejska, zastępca dyrektora Wydziału Kultury i Dziedzictwa Narodowego Urzędu Miasta Krakowa
Ewa Zbroja, koordynator Programu Dom Kultury Plus, Narodowe Centrum Kultury
Grzegorz Lewandowski, Chłodna 25
Grzegorz Rzepecki, dyrektor Warsztatów Kultury z Lublina
Jacek Gralczyk, Stowarzyszenie Centrum Wspierania Inicjatyw Lokalnych CAL
Janusz Paluch, dyrektor Śródmiejskiego Ośrodka Kultury w Krakowie
Joanna Szulborska, Wydział Kultury i Dziedzictwa Narodowego Urzędu Miasta Krakowa
Karol Ostalski, Stowarzyszenie Centrum Wspierania Inicjatyw Lokalnych CAL
Krystyna Michalska, Miejski Dom Kultury w Radomsku
Krzysztof Polewski, dyrektor Gminnego Ośrodka Kultury w Mykanowie
Zbigniew Wdowiak, zastępca Prezydenta Miasta Kutna
Piotr Knaś, Małopolski Instytut Kultury
Leszek Miłoszewski, dyrektor Regionalnego Ośrodka Kultury w Bielsku-Białej
Małgorzata Jezutek, dyrektor Ośrodka Kultury Kraków – Nowa Huta
Małgorzata Wójcik, dyrektor Ośrodka Kultury Brzeszcze
Marcin Śliwa, Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki
Marcin Jasiński, Biuro Kultury Urzędu Miasta Stołecznego Warszawy
Marek Sztark, prezes zarządu Towarzystwa Wspierania Rozwoju Pomorza Zachodniego SZCZECIN-EXPO
Mariusz Wróbel, dyrektor instytucji kultury Silesia Film
Mateusz Wawruch, Urząd Miasta Lublina
Marta Szymska, Białystok
Piotr Wyrobiec, dyrektor Wadowickiego Centrum Kultury
Teresa Jankowska, burmistrz Miasta Brzeszcze
Tomasz Ignalski, dyrektor Miejskiego Domu Kultury Chorzów Batory
Tomasz Bukowski, dyrektor Miejsko-Gminnego Ośrodka Kultury w Kaliszu Pomorskim
Wojciech Szuniewicz, dyrektor Krotoszyńskiego Ośrodka Kultury

Spotkanie moderowała Joanna Orlik, dyrektor Małopolskiego Instytutu Kultury.