Relacja z 64. spotkania Forum Kraków pt. „Społeczny Dom Kultury (SDK) – model i praktyka; szanse i zagrożenia”

W Wolskim Centrum Kultury w Warszawie, 1-2 grudnia 2025 odbyło się 64. spotkanie Forum Kraków, zorganizowane we współpracy z Kolektywem Społeczny Dom Kultury oraz Stowarzyszeniem Centrum Wspierania Aktywności Lokalnej CAL. Spotkanie w całości poświęcone było koncepcji Społecznego Domu Kultury (SDK), jego praktycznym wdrożeniem oraz wyzwaniom stojącym przed instytucjami kultury w Polsce.

Bohdan Skrzypczak z CAL przedstawił teoretyczne ramy transformacji domów kultury, osadzając model SDK w perspektywie „praktyki teoretycznej” i koncepcji „morfogenezy”.

Diagnoza inercji: Domy kultury często tkwią w „morfostazie” – stanie, w którym instytucja reprodukuje samą siebie, opierając się na strukturach hierarchicznych i logice „eventowej” (nastawienie na frekwencję i ofertę), zamiast na relacjach. Blokady te wynikają z zależności od historycznej ścieżki rozwoju (path dependence) oraz inercji organizacyjnej.
Kierunek zmiany: zaproponowano przejście od modelu „Oferta -> Wydarzenia -> Kultura -> Odbiorcy” do modelu „Relacje -> Procesy -> Wspólnota -> Mieszkańcy”.
Metodyka zmiany: Skrzypczak podkreślił, że reforma odgórna nie wystarczy. Konieczne jest podejście Social Design (projektowanie społeczne), które łączy odgórne wsparcie z oddolną inicjatywą.
Wartości jako kompas: Aby zerwać z inercją, instytucja musi być oparta na wartościach, które wyznaczają kierunek działań.

Katarzyna Doszczak-Fuławka, dyrektorka Wolskiego Centrum Kultury, podzieliła się doświadczeniami z wdrażania modelu SDK w praktyce zarządczej.

Praktyka liderki: Prezentacja skupiła się na roli dyrektora w procesie transformacji instytucji. Podkreślono, że SDK wymaga oparcia się na wartościach i łączenia kultury „od dołu” (inicjatywy mieszkańców) z kulturą „od góry” (profesjonalna oferta).
WCK jako przykład: Wolskie Centrum Kultury, współpracując ze Stowarzyszeniem CAL, stało się poligonem doświadczalnym dla nowego podejścia, pokazując, jak w praktyce można redefiniować rolę publicznej instytucji kultury w XXI wieku.

Adam Kadenaci przedstawił wyniki badania pt. „Badanie potencjału wdrażania modelu Społecznego Domu Kultury w domach kultury w Polsce”, zrealizowanego przez Fundację Stocznia. Badanie objęło analizę danych, ankietę CAWI (249 instytucji) oraz wywiady grupowe i pogłębione. Zadanie zostało dofinansowane ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu Narodowego Centrum Kultury: Kultura – Interwencje. Edycja 2025

Obraz domów kultury: Badanie wykazało, że choć pracownicy deklarują otwartość, w praktyce dominuje model tradycyjny/impresaryjny. Partycypacja często ogranicza się do konsultacji, a nie współdecydowania.
Bariery: Główne przeszkody we wdrażaniu modelu SDK to braki finansowe (brak środków na wsparcie oddolnych inicjatyw), przeciążenie kadry (wielozadaniowość, małe zespoły) oraz ograniczenia lokalowe. Zwrócono też uwagę na hermetyczny język opisu modelu SDK, który może być barierą dla mniejszych ośrodków.
Czynniki sprzyjające: Silnym zasobem jest poczucie misji pracowników oraz doświadczenia z programów takich jak np. Dom Kultury+ Narodowego Centrum Kultury.
Rekomendacje: Raport sugeruje potrzebę wsparcia mentorskiego dla domów kultury, działania edukacyjne skierowane do samorządów oraz uproszczenie języka komunikacji o modelu.

Dyskusja koncentrowała się na praktycznych aspektach wdrażania modelu i budowania ruchu instytucjonalnego wokół idei społecznego domu kultury.

Rola Regionalnych Instytucji Kultury (RIK): Zastanawiano się nad rolą RIK-ów jako mentorów wspierających procesy zmian w lokalnych domach kultury.
Współpraca z Narodowym Centrum Kultury nad włączeniem modelu SDK w działania skierowane do domów kultury/ skierowane na rozwój animacji i edukacji kulturowej.
Komunikacja korzyści: Podkreślono konieczność komunikowania modelu SDK nie jako generującego dodatkową pracę, ale jako rozwiązania przynoszącego korzyści instytucji i społeczności.
Kurator SDK: Wybrzmiała potrzeba powołania roli „Kuratora” lub „Zespołu Kuratorskiego” SDK. Taka osoba/zespół miałaby interdyscyplinarne kompetencje (zarządzanie, animacja, mediacja) i dbałaby o spójność działań z wartościami SDK, nie będąc jedynie administratorem/ menedżerem oferty.
Ewolucja, nie rewolucja: Uczestnicy zgodzili się, że celem nie jest likwidacja obecnych domów kultury, ale danie szansy na rozwój tym, którzy widzą w modelu SDK potencjał.

Model SDK można zdefiniować poprzez następujące filary:

Definicja: SDK to propozycja uzupełnienia dominującego podejścia impresaryjno-edukacyjnego. Instytucja staje się platformą integracji i mediacji oraz krytycznej refleksji, gdzie mieszkańcy współtworzą program i współdecydują o działaniach “od dołu”, ale nad całością czuwa “kurator/ zespół kuratorski” który wnosi do programu działania “od góry”.
Siedem Wartości (Kompas SDK): Fundamentem modelu są:
1. Współtworzenie: Mieszkańcy jako autorzy działań.
2. Partycypacja: Współdecydowanie o instytucji.
3. Różnorodność: Otwartość na różne grupy i tematy.
4. Inkluzywność: Dostępność dla każdego.
5. Współpraca: Budowanie sieci i partnerstw.
6. Kreatywność: Eksperymentowanie i nowe rozwiązania.
7. Wrażliwość na kulturę: Wsłuchiwanie się w oddolne przejawy kultury.
Dwa filary działalności: Model zakłada równowagę między działaniami „od góry” (profesjonalna oferta, sztuka krytyczna, edukacja) a działaniami „od dołu” (inicjatywy sąsiedzkie, oddolna energia społeczna).
Czuła Kultura: Ideą spajającą jest „czuła kultura” – rozumiana jako język empatii, troski i zaangażowania, tworząca przestrzeń bezpieczną i wspólnotową.

Spotkanie zakończyło się konkluzją o konieczności dalszego sieciowania środowiska i pracy nad uproszczonym, przystępnym „narzędziownikiem” wdrażania modelu SDK.